MISVATTINGEN#54Jong opereren heeft geen voordelen

  1. Argumenten tegen vroege operaties: Gezondheidswerkers gebruiken argumenten zoals snellere genezing bij jonge kinderen en het niet herinneren van de operatie om vroeg chirurgisch in te grijpen bij intersekse kinderen. Deze argumenten worden betwist omdat ze de psychosociale impact en het recht op lichamelijke integriteit negeren. Bovendien zijn de argumenten niet solide wetenschappelijk onderbouwd.
  2. Moraal en alternatieven: Zelfs als de argumenten voor vroege operaties wetenschappelijk onderbouwd zouden zijn, is chirurgisch ingrijpen moreel niet te rechtvaardigen als er minder ingrijpende alternatieven zijn, zoals het uitstellen van beslissingen tot de patiënt voldoende geïnformeerd en autonoom is.
  3. Behandeling trans en intersekse personen: De praktijk van het uitstellen van genderbevestigende behandelingen bij trans personen toont aan dat er alternatieven zijn voor vroege chirurgische ingrepen bij intersekse kinderen, wat de morele rechtvaardiging ondermijnt.
  4. Mensenrechtenperspectief: Vanuit een mensenrechtenperspectief zijn de door gezondheidswerkers aangevoerde voordelen geen geldige argumenten voor het uitvoeren van nnmb’s. Internationale en Europese instituties hebben gesteld dat onnodige medische ingrepen bij jonge intersekse kinderen in strijd zijn met de mensenrechten.
  5. Medisch nuttig vs. noodzakelijk: Non-consensuele niet-noodzakelijke medische behandelingen (nnmb’s) vallen hooguit onder ‘medisch nuttige interventies’, een zwakkere norm die niet voldoet aan de eisen van ‘medisch noodzakelijke interventies’. Dit onderscheid wordt onderstreept door de Brussels Collaboration on Bodily Integrity, die pleit voor het afwijzen van ingrepen die gezond weefsel verwijderen zonder de geïnformeerde toestemming van de betrokkene.


Samengevat met AI en gecontroleerd door een redacteur.

HOOFDSTUK 54

Jong opereren heeft geen voordelen

Jong opereren heeft geen voordelen; alleen de patiënt zelf kan beslissen over de wenselijkheid of noodzaak van een geslachtsbevestigende behandeling.

‘Sneller helen’ en ‘niet herinneren’?

Afhankelijk van de diagnose gebruiken gezondheidswerkers verschillende argumenten om op zeer jonge leeftijd operaties uit te voeren die zonder gevolgen voor de gezondheid van het kind zouden kunnen worden uitgesteld tot het kind zelf kan beslissen[15 , 39]. Een veelgehoord argument vanuit gezondheidswerkers is dat het gemakkelijker is om jonge kinderen te opereren of dat jong weefsel sneller heelt.1Makkelijker opereren of sneller genezen wil niet zeggen dat het resultaat dan beter is.[7] Andere argumenten die regelmatig gebruikt worden, is dat kinderen zich de operatie later niet zouden herinneren[14 , 49] 2Het argument dat kinderen zich een operatie niet ‘herinneren’ is in dit verband onjuist. Zeer jonge kinderen hebben inderdaad geen of slechts korte gefragmenteerde herinneringen aan de eerste levensjaren[16]. Maar het zich ontwikkelende zenuwstelsel reageert ook op pijn, pijnstilling en verwonding (zie ook 101101: Door het grote aantal vertekeningen is tevredenheidsonderzoek wetenschappelijk zeer zwak, zo niet onmogelijk.Het is een misvatting dat intersekse kinderen (of volwassenen) kunnen aangeven of hun vroege ‘normaliserende’ behandeling goed was.); dit kan nadelige gevolgen voor de gezondheid hebben, ook op lange termijn – dus zelfs als het kind geen ‘actieve herinnering’ heeft aan de behandeling, zal het lichaam wél ‘herinneringen’ aan de behandeling hebben[22 , 29 , 35 , 44 , 47 , 48]. Ook de ouders zullen het zich herinneren. Latere afspraken met artsen en her-operaties[1] zorgen ervoor dat ook de kinderen herinneringen krijgen aan de medische behandeling en dat de herinnering in stand blijft. Het lijkt erop dat het argument van herinnering voortkomt uit de tot de jaren 1980 bestaande overtuiging dat pasgeboren kinderen geen pijn kunnen ervaren en zij kunnen worden geopereerd zonder verdoving en pijnstilling achteraf.[14 , 49]. en dat er zwaarwegende cosmetische en/of psychosociale redenen voor de operatie zijn[27].

Zelfs als, nadrukkelijk als, gezondheidswerkers hun stellingen wetenschappelijk zouden kunnen onderbouwen en de beloofde voordelen gerealiseerd zouden worden, is chirurgisch ingrijpen niet moreel te rechtvaardigen als een minder ingrijpend alternatief voor de behandeling even effectief is – een gesprek is te verkiezen boven medicijnen, medicijnen zijn te verkiezen boven chirurgie, vrije volledig geïnformeerde toestemming van de patiënt zelf is te verkiezen boven proxy-consent.

Gezondheidswerkers die trans personen behandelen –vaak dezelfde personen die intersekse personen behandelen en behandelingen die technisch weinig van elkaar verschillen– vinden het moreel gerechtvaardigd om de genderbevestigende behandeling van trans personen uit te stellen totdat zij oud genoeg zijn om zelf een weloverwogen beslissing te nemen. Dit laat zien dat het alternatief voor een vroege chirurgische ingreep bestaat. Anders gezegd: vroeg chirurgisch ingrijpen bij intersekse kinderen is niet moreel te rechtvaardigen.

Uit mensenrechtenoogpunt zijn de door gezondheidswerkers genoemde voordelen beslist geen argumenten om nnmb’s uit te voeren. De behandelingen zijn immers niet-noodzakelijk en vanuit diverse Europese en internationale instituties is al vastgesteld dat het faciliteren en uitvoeren van onnodige/uitstelbare medische ingrepen bij jonge intersekse kinderen in strijd is met de mensenrechten.3Zie bijlage BB: Intersekserechten worden erkend door instanties en in verdragen.Het is een misvatting dat onduidelijk is wat de rechten van intersekse mensen zijn. voor een beknopte opsomming. 4Bijvoorbeeld de VN Mensenrechtencommissaris [24 , 36 , 51], World Health Organization (WHO) [37], de VN-Special Rapporteur on Health [8 , 30 , 38], de VN-Special Rapporteur on Torture [9], de VN-Special Rapporteur on Privacy [10], het VN-comité tegen Foltering[13], het VN-comité voor economische, sociale en culturele rechten [12], het VN-kinderrechtencomité[11], het VN Vrouwenrechtencomité [32 , 33], de Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa [18 , 34] en het Europees Parlement[50]. Voorts hebben 52 landen, waaronder Nederland en België, tijdens de 48ste sessie van de VN Mensenrechtenraad in een gezamenlijke verklaring opgeroepen intersekse mensen te beschermen tegen diverse vormen van discriminatie en haatmisdrijven, en tegen de schending van de lichamelijke integriteit door nnmb’s[9]. In Nederland heeft de Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme zich in een brief aan de minister van VWS en aan de minister van OCW uitgesproken voor een wettelijk verbod op non-consensuele, niet-noodzakelijke medische behandelingen van intersekse kinderen en volwassenen [2]. De website intersexrights.org geeft een overzicht van de uitspraken van deze instanties: https://intersexrights.org

Bovendien is de stelling dat een kind zich een operatie niet herinnert twijfelachtig en is er geen of nauwelijks bewijs dat de cosmetische operaties bijdragen aan het psychosociale welzijn van het kind. (zie 8484: Nnmb’s kunnen per definitie worden uitgesteld en zijn daarom geen noodzakelijke medische interventies.Het is een misvatting dat een medische behandeling van intersekse kinderen noodzakelijk is.).

De Brussels Collaboration on Bodily Integrity

Met de door gezondheidswerkers genoemde voordelen vallen nnmb’s in het meest gunstige geval in de categorie ‘medisch nuttige interventies’ en niet in de categorie ‘medisch noodzakelijke interventies’. Medisch nuttig is een zwakkere norm, die alleen vereist dat de verwachte gezondheids­gerelateerde voordelen opwegen tegen de verwachte gezondheidsgerelateerde schade.

De Brussels Collaboration on Bodily Integrity5The Brussels Collaboration on Bodily Integrity is een omvangrijke groep, ethici, vroedvrouwen, gezondheidswerkers, juristen, politieke wetenschappers, antropologen, psychologen, sociologen, filosofen, en feministen uit Afrika, Azië, Australazië, Europa, het Midden-Oosten, en de Amerika’s met interdisciplinaire expertise in kinderbesnijdenis in een breed scala van culturele contexten.[26] legt in een recente publicatie uit wat het verschil is tussen medisch noodzakelijke interventies en medisch nuttige interventies[45].6Het is interessant om het standpunt ten aanzien van ‘medisch noodzakelijke interventies’ van de Brussels Collaboration on Bodily Integrity, die in overeenstemming is met wat de Verenigde Naties zegt over nnmb’s, te vergelijken met de definities van noodzakelijke zorg en passende zorg in het rapport ‘Begrippenkader Gepaste Zorg en Praktijkvariatie’ uit 2015 dat meer uit lijkt te gaan van ‘medisch ethische normen’ dan van mensenrechten [45]. Vasthouden aan de definities in dat rapport leidt bij nnmb’s vrijwel zeker tot mensenrechtenschendingen omdat de arts daarin een grote mate van vrijheid in de interpretatie van de definitie en van normen wordt gegund. Daar staat tegenover dat rechten wel specifiek worden genoemd in artikel 2 van de Wet kwaliteit, klachten en geschillen zorg: ‘onder goede zorg wordt verstaan zorg van goede kwaliteit en van goed niveau […] waarbij de rechten van de cliënt zorgvuldig in acht worden genomen en de cliënt ook overigens met respect wordt behandeld’ [17].

 “Wij trachten de onderliggende morele redenen te verduidelijken en te evalueren om alle medisch onnodige genitale verminking van minderjarigen, ongeacht de ernst ervan, tegen te gaan. We vinden dat deze redenen binnen een westers medisch-juridisch kader dwingend zijn. Ze gelden echter niet alleen voor vrouwelijke minderjarigen, maar voor niet-toestemmende personen van elke leeftijd, ongeacht gender of sekse. Als we ons voor dit artikel uitsluitend op een westerse context richten, stellen we het volgende: Onder de meeste omstandigheden is het snijden in de genitaliën van een persoon zonder zijn geïnformeerde toestemming een ernstige schending van zijn recht op lichamelijke integriteit. Als zodanig is het moreel ontoelaatbaar, tenzij de persoon niet autonoom is (niet in staat om in te stemmen) en het snijden medisch noodzakelijk is.”[45]

“[E]en gangbare opvatting is dat een interventie om een lichamelijke toestand te veranderen medisch noodzakelijk is wanneer (1) de lichamelijke toestand een ernstige, tijdgevoelige bedreiging vormt voor het welzijn van de persoon, doorgaans als gevolg van een functionele stoornis in een daarmee samenhangend somatisch proces, en (2) de interventie, indien onverwijld uitgevoerd, het minst schadelijke haalbare middel is om de lichamelijke toestand te veranderen in een toestand die de bedreiging vermindert[17]. “Medisch noodzakelijk” is dus iets anders dan “medisch nuttig”, een zwakkere norm, die alleen vereist dat de verwachte gezondheidsgerelateerde voordelen opwegen tegen de verwachte gezondheidsgerelateerde nadelen.

[…]

Wij betogen dat de zwakkere, ‘medisch nuttige’ norm weliswaar geschikt kan zijn voor bepaalde ingrepen in het lichaam, maar niet voor het wegsnijden of verwijderen van gezond weefsel uit de genitaliën van een persoon die niet instemt.7 Dit houdt in ieder geval in dat een vermeende psychosociale noodzaak of ‘goede psychologische ontwikkeling’ geen geldige redenen zijn voor een ‘normaliserende’ behandeling. […] Als een persoon daarentegen zelfs niet in staat is om in te stemmen door een tijdelijk gebrek aan voldoende autonomie (b.v. een beschonken volwassene of een jong kind), zijn er sterke morele redenen om te wachten tot de persoon in kwestie in staat is om zelf een beslissing te nemen, tenzij er sprake is van een relevante medische noodsituatie.”[45]

Andere argumenten voor nnmb’s

Naast het sneller helen en het zich niet kunnen herinneren worden door voorstanders van vroeg opereren nog meer argumenten genoemd. In onderstaande opsomming wordt ieder argument gevolgd door de nummers van hoofdstukken die relevant zijn voor het weerleggen van het argument. Volgens voorstanders van nnmb’s is vroeg opereren noodzakelijk of toegestaan omdat…

Hoewel bovenstaande argumenten al ruimschoots en dikwijls weerlegd zijn, keren ze als zombie-argument12Zombie-argumenten zijn weerlegde en toch terugkerende argumenten. Het is een tactiek die vooral tot doel heeft verandering uit te stellen, veel wordt gebruikt bij sociale vraagstukken die onderwerp zijn van een paradigmaverschuiving en waarbij voor tegenstanders van verandering veel op het spel staat. regelmatig terug in de discussie over nnmb’s.

Net als de kwalificatie medisch nuttige interventie, zijn sociale, culturele, religieuze, en esthetische redenen, geen geldige argumenten voor een nnmb. Alleen bij medisch noodzakelijke interventies kunnen ouders proxy consent geven (zie ook 7474: Alleen het kind zelf kan toestemming geven voor een geslachtsbevestigende behandeling.Het is een misvatting dat nnmb’s toegestaan zijn als de ouders toestemming geven.).

Meisjesbesnijdenis

Een aantal van de hier genoemde ‘argumenten’ wordt ook gebruikt door voorstanders van meisjesbesnijdenis: ouders laten de besnijdenis uitvoeren uit liefde, om het kind te beschermen en om haar toekomst veilig te stellen. Veel meisjes en vrouwen zien de ingreep als iets vanzelfsprekends: het hoort erbij, iedereen is immers besneden; vaak zijn ze opgelucht en trots als het voorbij is; de pijn hoort bij het leven van een vrouw[…]het besnijden bepaalt mede de vrouwelijke identiteit van het meisje. […]het vergroot haar huwelijkskansen, het geeft haar status in de gemeenschap [25]. Net als nnmb’s geldt dat meisjesbesnijdenis in stand wordt gehouden door geldende normen en waarden – in een derde van de landen waar het speelt, wil een meerderheid van de bevolking doorgaan met meisjesbesnijdenis[43]. De kans is groot dat veel meisjes niet weten of vermoeden dat meisjesbesnijdenis een ernstige mensenrechtenschending is of dat ze, bang om te worden uitgesloten, niet durven klagen als ze wel weten dat het een mensenrechtenschending is. Vanwege de culturele overeenkomst kan worden gesteld dat nnmb’s een westerse vorm van meisjesbesnijdenis zijn[42]. Toch zien westerse mensen vaak het verschil niet, zelfs als de beschreven situaties identiek zijn [41]. Zie ook 139139: Nnmb’s zijn de westerse variant van meisjesbesnijdenis.Het is een misvatting dat nnmb’s niets te maken hebben met meisjesbesnijdenis of jongensbesnijdenis..

Standpunt NNID

Argumenten van anderen dan de patiënt zelf mogen niet leiden tot een geslachtsbevestigende behandeling

De keuze voor geslachtsbevestigende behandelingen moet worden genomen door het kind zelf, op een leeftijd dat het oud genoeg is om zelf zo’n keuze te maken. Het kind moet daarbij uitgaan van het zelf ervaren gender en de persoonlijke visie op het eigen lichaam, niet op basis van argumenten die anderen belangrijk vinden.

Wat mensen zeggen


  • Geen gecontroleerde klinische onderzoeken
    Er zijn geen gecontroleerde klinische onderzoeken naar de effectiviteit van chirurgie op jonge leeftijd (vanaf 12 maanden) versus late chirurgie (in de adolescentie en volwassenheid) of naar de effectiviteit van verschillende technieken.[a]
    — Chicago Consensus Statement – 2006

  • Is er een medische noodzaak voor de operatie?
    Hun advies was om dan te opereren, plastische chirurgie richting jongetje, en wij zeiden van: ‘En als ze zich dan over vijftien jaar een meisje voelt?’ ‘Ja, maar wij denken, onze ervaring, omdat uw kind waarschijnlijk testosteron aanmaakt is onze ervaring dat ook al in de eerste weken toch al een aanleg richting jongetje is in het gevoelsleven, dus de kans dat ze zich jongetje gaat voelen is toch groter.’ ‘Ja, oké, maar als het niet zo is?’ ‘Ja, ja, maar toch…’ Nou, goed, ik zeg: ‘Op die basis gaan we niet opereren of jullie moeten ons nu kunnen uitleggen waarom die operatie noodzakelijk is. Is er een medische noodzaak voor de operatie?’ Nou, daarvan hebben ze heel snel moeten toegeven dat die er niet was.).[b]
    — Vader van kind met XY-DSD – 2020
  1. Hughes IA, Houk C, Ahmed SF, Lee PA, Lwpes Consensus Group, Espe Consensus Group. Consensus statement on management of intersex disorders. Arch Dis Child. 2006;91(7):554-563. https://doi.org/10.1136/adc.2006.098319
    Lee PA, Houk CP, Ahmed SF, Hughes IA. Consensus statement on management of intersex disorders. Pediatrics. 2006;118(2):e488-e500. https://doi.org/10.1542/peds.2006-0738
  2. van Lisdonk J, van Ditzhuijzen J, van de Walle R. Het beste voor je kind: Ervaringen van ouders van een kind met een vorm van intersekse/DSD. Utrecht, Nederland: Rutgers, April 2020. Rapport Nr. NL1348MR.
Letterlijk citaat mensenrechtenparadigma
Letterlijk citaat Medisch paradigma
Uitspraak/aanbeveling/citaat mensenrechten institutie of – authoriteit
Citaat van boek  of (peer-reviewed) artikel, niet aan één auteur toe te wijzen,
ongeacht het paradigma
  1. Anand KJS. Clinical Importance of Pain and Stress in Preterm Neonates. Neonatology. 1998;73(1):1-9. https://doi.org/10.1159/000013953
  2. Baldewsingh R. Wettelijk verbod non-consensuele, niet-noodzakelijke medische behandelingen van intersekse kinderen en volwassenen, 14 april 2023 – 2023-0000205124. Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninksrijksrelaties – Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Koninksrijksrelaties. Den Haag: Bureau Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme, 2023.
  3. de Boer M, Desta A. Meisjesbesnijdenis in Nederland, een kwestie van mensenrechten?: Het beleid ter bestrijding van Vrouwelijke Genitale Verminking getoetst aan mensenrechtelijke verplichtingen. Amsterdam, Nederland: Vluchtelingen-Organisaties Nederland (VON); 2007.
  4. Bourdieu P. Distinction A Social Critique of the Judgement of Taste. Cambridge, MA, USA: Harvard University Press; 1984. ISBN: 0-674-21277-0
  5. Bourdieu P, Passeron J-C. Reproduction in Education, Society and Culture. Theory, Culture & Society, Featherstone M, reeksredactie. London, UK: Sage Publications; 1990 (1977). ISBN: 0-8039-8320-4
  6. Brown MA, Stopa L. The spotlight effect and the illusion of transparency in social anxiety. Journal of Anxiety Disorders. 2007;21(6):804-819. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.janxdis.2006.11.006
  7. Callens N, van der Zwan YG, Drop SL, Cools M, Beerendonk CM, Wolffenbuttel KP, Dessens AB. Do surgical interventions influence psychosexual and cosmetic outcomes in women with disorders of sex development? International Scholarly Research Network – ISRN Endocrinology. 2012;276742:1-8. https://doi.org/10.5402/2012/276742
  8. Cannataci JA. Report of the Special Rapporteur on the right to privacy: Artificial intelligence and privacy, and children’s privacy. United Nations, 25 jan 2021. Rapport Nr. A/HRC/46/37.
  9. Committee against Torture and Other Cruel, Inhuman or Degrading Treatment or Punishment. Concluding observations on the seventh periodic report of the Netherlands*. CAT/C/NLD/CO/7. United Nations, 18 december 2018.
  10. Committee on Economic, Social and Cultural Rights. Concluding observations on the sixth periodic report of the Netherlands*. United Nations, International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights, 6 July 2017. ISBN E/C.12/NLD/CO/6.
  11. Committee on the Elimination of Discrimination against Women. Concluding observations on the sixth periodic report of the Netherlands. United Nations, 18 November 2016. ISBN CEDAW/C/NLD/CO/6.
  12. Committee on the Elimination of Discrimination against Women, Committee on the Rights of the Child. Joint general recommendation No. 31 of the Committee on the Elimination of Discrimination against Women/general comment No. 18 of the Committee on the Rights of the Child on harmful practices. Genf, Schweiz: United nations, 14 Nov 2014. ISBN CEDAW/C/GC/31 – CRC/C/GC/18.
  13. Committee on the Rights of the Child. Concluding observations on the the combined fifth and sixth periodic reports of the Netherlands*. CRC/V/NLD/CO/5-6. United Nations, 11 february 2022.
  14. Creighton SM, Michala L, Mushtaq I, Yaron M. Childhood surgery for ambiguous genitalia: glimpses of practice changes or more of the same? Psychology & Sexuality. 2013;5(1):34-43. https://doi.org/10.1080/19419899.2013.831214
  15. Dalke KB, Baratz AB. The Microethics of Informed Consent for Early Feminizing Surgery in Congenital Adrenal Hyperplasia. Journal of Pediatric Ethics. 2021;1(4):150-161.
  16. van Dijk M. Pain unheard? Postoperative pain assessment in neonates and infants [Proefschrift]: Erasmus MC: University Medical Center Rotterdam; 2001. ISBN: 9073235413
  17. Earp BDE. The child’s right to bodily integrity. In: Edmonds D, redactie. Ethics and the Contemporary World. Abingdon, Oxon, UK: Routledge; 2019. p. 217-235. ISBN: 978-1-138-09201-3
  18. European Parliament. Resolution of 14 February 2019 on The rights of intersex people (2018/2878(RSP). Brussels, Belgium: European Parliament, 2017.
  19. Gilovich T, Medvec VH, Savitsky K. The spotlight effect in social judgment: An egocentric bias in estimates of the salience of one’s own actions and appearance. Journal of Personality and Social Psychology. 2000;78:211-222. https://doi.org/10.1037/0022-3514.78.2.211
  20. Gilovich T, Savitsky K. The Spotlight Effect and the Illusion of Transparency: Egocentric Assessments of How We Are Seen by Others. Current Directions in Psychological Science. 1999;8(6):165-168. https://doi.org/10.1111/1467-8721.00039
  21. Gilovich T, Savitsky K, Medvec VH. The illusion of transparency: Biased assessments of others’ ability to read one’s emotional states. Journal of Personality and Social Psychology. 1998;75:332-346. https://doi.org/10.1037/0022-3514.75.2.332
  22. Grunau RVE, Whitfield MF, Petrie JH, Fryer EL. Early pain experience, child and family factors, as precursors of somatization: a prospective study of extremely premature and fullterm children. PAIN. 1994;56(3):353-359. https://doi.org/10.1016/0304-3959(94)90174-0
  23. Hegarty P, Smith A, Bogan-Carey T. Stigma as framed on YouTube: Effects of personal experiences videos on students’ beliefs about medicalizing intersex. Journal of Applied Social Psychology. 2019;49(3):133-144. https://doi.org/10.1111/jasp.12570
  24. ILO, OHCHR, UNDP, UNESCO, UNFPA, UNHCR, et al. Joint Statement of 12 UN organisations: Ending violence and discrimination against lesbian, gay, bisexual, transgender and intersex people2015 September.
  25. Jones M. Intersex Genital Mutilation – A Western Version of FGM. The International Journal of Children’s Rights. 2017;25(2):396-411. https://doi.org/10.1163/15718182-02502008
  26. Kievit J, Bögels A, Polder J, Wagner C. Rapport ‘Begrippenkader Gepaste Zorg en Praktijkvariatie’: Begrippenkader en definities ‘Gepaste Zorg en Praktijkvariatie’ ‐ versie 20150415. Leiden: Zorginstituut Nederland, ZonMw, Federatie Medisch Specialisten, Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra, 15 april 2015 2015.
  27. Leemrijse C, Dulmen Sv. Genitale operaties bij kinderen met DSD jonger dan 12 jaar. Utrecht, Nederland: Nivel, Oktober 2022. ISBN 978-94-6122-769-0.
  28. van Lisdonk J, Callens N. Labeling, stigma en discriminatie: ervaringen van mensen met intersekse/DSD. Tijdschrift voor Seksuologie. 2017;41(2):95-104.
  29. Melchior M, Poisbeau P. Conséquences des perturbations périnatales sur les réponses douloureuses. Douleurs : Evaluation – Diagnostic – Traitement. 2015;16(2):77-85. https://doi.org/10.1016/j.douler.2015.02.007
  30. Méndez JE. Report of the Special Rapporteur on torture and other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment, Human Rights Council United Nations, Twenty-second session. Report. United Nations Human Rights Council, 02/01/2013 2013. ISBN A/HRC/22/53.
  31. Nokoff NJ, Palmer B, Mullins AJ, Aston CE, Austin P, Baskin L, et al. Prospective assessment of cosmesis before and after genital surgery. J Pediatr Urol. 2016. https://doi.org/10.1016/j.jpurol.2016.08.017
  32. Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa. Resolution 1952 (2013) – Children’s right to physical integrity. Strasbourg: Raad van Europa, 2013.
  33. Parlementaire Vergadering van de Raad van Europa. Resolution 2191 (2017) – Promoting the human rights of and eliminating discrimination against intersex people. Strasbourg: Raad van Europa, 2017.
  34. Permanent Mission of Austria in Geneva. Joint Statement on the Human Rights of Intersex Persons; United Nations Human Rights Council 48th session, Geneva, Switzerland: Permanent Mission of Austria in Geneva; 2021 [geraadpleegd 4 October 2021]. 4 October 2021. URL: https://www.bmeia.gv.at/oev-genf/speeches/alle/2021/10/united-nations-human-rights-council-48th-session-joint-statement-on-the-human-rights-of-intersex-persons/.
  35. Puchalski M, Hummel P. The reality of neonatal pain. Advances in neonatal care : official journal of the National Association of Neonatal Nurses. 2002;2(5):233-244; quiz 245-237. https://doi.org/10.1016/s1536-0903(02)80059-5
  36. Pūras D. Report of the Special Rapporteur on the right of everyone to the enjoyment of the highest attainable standard of physical and mental health. United Nations, General Assembly, 30 juli 2015. Rapport Nr. A/70/213.
  37. Pūras D. Report of the Special Rapporteur on the right of everyone to the enjoyment of the highest attainable standard of physical and mental health. United Nations, General Assembly, 4 april 2016. Rapport Nr. A/HRC/32/33.
  38. Pūras D. Report of the Special Rapporteur on the right of everyone to the enjoyment of the highest attainable standard of physical and mental health. United Nations, General Assembly, 28 March 2017. Rapport Nr. A/HRC/35/21.
  39. Roen K. ‘But We Have to Do Something’: Surgical ‘Correction’ of Atypical Genitalia. Body & Society. 2008;14(1):47-66. https://doi.org/10.1177/1357034X07087530
  40. Roen K, Hegarty P. Shaping parents, shaping penises: How medical teams frame parents’ decisions in response to hypospadias. British journal of health psychology. 2018;23(4):967-981. https://doi.org/10.1111/bjhp.12333
  41. SmartTots – International Anesthesia Research Society (IARS). Consensus Statement on the Use of Anesthetics and Sedatives in Children – December 2012. San Francisco, CA , USA: IARS; 2012.
  42. SmartTots – International Anesthesia Research Society (IARS). Draft Revision to 2012 Consensus Statement Under Consideration – Consensus Statement on the Use of Anestetics and Sedative Drugs in Infants, Toddlers, and Preschool Children (Draft 2014 Revision), 2014 [geraadpleegd 26 februari 2015]. URL: http://www.smarttots.org/resources/consensus.html.
  43. Smith A, Hegarty P. An experimental philosophical bioethical study of how human rights are applied to clitorectomy on infants identified as female and as intersex. Culture, Health & Sexuality. 2020:1-16. https://doi.org/10.1080/13691058.2020.1788164
  44. Taddio A, Katz J, Ilersich AL, Koren G. Effect of neonatal circumcision on pain response during subsequent routine vaccination. The Lancet. 1997;349(9052):599-603. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(96)10316-0
  45. The Brussels Collaboration on Bodily Integrity. Medically Unnecessary Genital Cutting and the Rights of the Child: Moving Toward Consensus. The American Journal of Bioethics. 2019;19(10):17-28. https://doi.org/10.1080/15265161.2019.1643945
  46. Unicef. In 19 of the 29 countries where FGM/C is practised, most girls and women think it should end., [Webpagina]. 2014 [geraadpleegd 5 november 2014]. Current Status + Progress. URL: http://data.unicef.org/child-protection/fgmc#sthash.2LkaKVc6.dpuf.
  47. Walker SM. Pain in children: recent advances and ongoing challenges. British Journal of Anaesthesia. 2008;101(1):101-110. https://doi.org/10.1093/bja/aen097
  48. Walker SM. Long-term effects of neonatal pain. Seminars in Fetal and Neonatal Medicine. 2019;24(4):101005. https://doi.org/10.1016/j.siny.2019.04.005
  49. Wolffenbuttel K, Feitz W, Dessens A, Lumen N, Hoebeke P. Genitale chirurgie bij jongens met disorders of sex development. Tijdschrift voor kindergeneeskunde. 2008;76(3):121-129. https://doi.org/10.1007/BF03078191
  50. Zeid Ra’ad Al Hussein. Opening remarks by Zeid Ra’ad Al Hussein, United Nations High Commissioner for Human Rights at the Expert meeting on ending human rights violations against intersex persons, [Press release]. United Nations; 2015 [bewerkt 16 sept 2015; geraadpleegd 19 sept 2015]. URL: http://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=16431&LangID=E#sthash.TTMfNnJr.dpuf.
  51. Zeid Ra’ad Al Hussein. Statement by UN High Commissioner at opening of the thirtieth session of Human Rights Council: United Nations; 2015 [bewerkt 30 september; geraadpleegd 3 oktober 2015]. URL: http://www.unog.ch/unog/website/news_media.nsf/(httpNewsByYear_en)/A6E1EE722FB13A46C1257EC00035556B?OpenDocument.