HOOFDSTUK 36
Chromosomen bepalen niet het geslacht
Schoolboekjes, vooral de wat oudere, zeggen het met grote stelligheid: XX-chromosomen = vrouw, XY-chromosomen = man. Maar de natuur heeft daar geen boodschap aan.
De meeste, maar niet alle
De meeste mannen hebben XY-chromosomen en de meeste vrouwen hebben XX-chromosomen. Maar bij een belangrijk deel van de intersekse mensen is dat anders. Er zijn vrouwen met XY-chromosomen of X0-chromosomen en mannen met XX-chromosomen of XXY-chromosomen. Deze en andere chromosoomvariaties komen veel voor in de interseksegemeenschap. Maar er zijn ook intersekse mensen die ‘gewoon’ XX- of XY-chromosomen hebben – zij zijn intersekse doordat hun lichaam, hormonen of genen verschillen van wat volgens de sociale normen bij mannen en vrouwen wordt verwacht.
Geslachtsdeterminatie en -differentiatie
Anders dan veel mensen denken1 Zelfs nu nog wordt in veel biologielesboeken een te eenvoudig beeld gegeven van de rol die geslachtschromosomen spelen.[5] zijn de geslachtschromosomen niet (uitsluitend) bepalend voor de sekse(lichaam) of voor het gender (geest), want hormonen en genen spelen ook een belangrijk rol.2 Voor deze publicatie wordt uitgegaan van mensen. Als verder wordt gekeken, blijkt dat sommige dieren geen geslachtschromosomen hebben, maar wel geslachtelijke voortplanting kennen; dit geldt voor brughagedissen (tuatara) en krokodilachtigen[13]. Geslachtschromosomen, zo wordt algemeen aangenomen, hebben zich ontwikkeld uit ‘gewone’ autosomale chromosomen met een groot gebied dat van invloed was op de sekse[1]. Anders gezegd: geslachtschromosomen zijn later ontstaan dan geslachten. Bij mensen spelen de geslachtschromosomen geen absoluut doorslaggevende rol in de vraag of een kind een jongen of een meisje wordt.
Er zijn inmiddels meer dan 70 genen (verdeeld over de ‘geslachtschromosomen’ X en Y én 18 ‘gewone’ autosomale chromosomen) bekend die een rol spelen in de geslachtsdeterminatie en -differentiatie. Of deze genen tot expressie komen of niet, is afhankelijk van groeifactoren (hormonen en hormoonachtige stoffen). Het kan zijn dat genen ontbreken of verminderd gevoelig zijn voor de groeifactoren, maar het kan ook zijn dat de groeifactoren ontbreken of onvoldoende worden aangemaakt. [12]
Verder kunnen groeifactoren van invloed zijn die niet door het lichaam worden aangemaakt, maar die door bijvoorbeeld milieuvervuiling of medicijnen in het lichaam van de ouder zijn gekomen[2 , 7 , 8 , 10 , 11].
Deze factoren, genen en groeifactoren, hebben geen absolute invloed op het geslacht – er kan niet worden gezegd ‘als dit ontbreekt dan word je een vrouw’. Die variabele invloed is de reden waarom er geen ‘standaard man’ of ‘standaard vrouw’ bestaat: daarmee is sekse een spectrum met eindeloos veel variaties. Die variaties zijn meestal onzichtbaar, maar wel aantoonbaar aanwezig. Dit wil niet zeggen dat er geen mannen en vrouwen bestaan, net zoals het bestaan van 73.300 boomsoorten[3] niet betekent dat er geen onderscheid kan worden gemaakt tussen loofbomen en naaldbomen.
Nurture en nature
Voor het gender is het zelfs nog lastiger om te zeggen welke factoren een rol spelen. Er is in het verleden een uitgebreide discussie gevoerd over de rol van nature (aangeboren/essentialisme) en nurture (opvoeding/cultuur/constructivisme). De uitkomst van die discussie is, kortgezegd, dat nurture enige invloed kan hebben, maar dat voornamelijk nature bepalend is voor seksuele oriëntatie, sekse en gender[4 , 5 , 9].3Vaak wordt gedacht dat de nature/nurture-discussie pas sinds John Money (in de jaren 1950) is ontstaan. Maar in het 13de eeuwse lange (6706 regels) gedicht Le roman de Silence beschrijft Heldris de Cornuälle gender als een sociale constructie: de tekst gaat over een meisje dat door haar ouders Cador (erfgenaam van het graafschap Cornwall) en Eufémie als jongen wordt opgevoed omdat in die tijd Ebain, koning van Engeland, vrouwen verboden had een landgoed te erven. De auteur voert twee allegorische figuren op die macht hebben over Silence: Nature (staat voor de aangeboren kwaliteiten, in de betekenis van het goddelijke) en Noreture (nurture, staat voor opleiding en opvoeding). In haar kindertijd krijgt Silence tegenstrijdige standpunten te horen van Nature en Noreture, waardoor het kind in verwarring raakt en wegloopt. Hoewel Silence succesvol is als man, komt hij in de problemen als Eufème, de vrouw van koning Ebain, verliefd op hem wordt en hem na een afwijzing beschuldigd van verkrachting. Silence krijgt de onmogelijk geachte opdracht Merlin te vangen, maar die ontdekt het geheim van Silence en vertelt dit aan de koning. Ook zegt Merlin dat een non aan het hof een man is die een verhouding heeft met de koningin. De koningin werd gevierendeeld en ook de non werd terechtgesteld. Silence werd als vrouw gekleed en veranderde van Silentius in Selentia, waarna zij met Ebain trouwde.[6]
Kortom: de seksuele oriëntatie, sekse en gender van een kind kunnen niet door opvoeding of medische behandelingen worden gestuurd of veranderd.
Om terug te komen op de geslachtschromosomen… Hooguit kan worden gezegd dat mensen met XY-chromosomen meestal mannen zijn en mensen met XX-chromosomen meestal vrouwen.
Standpunt NNID
Geslachtschromosomen zijn niet bepalend voor iemands sekse.
De onjuiste aanname dat geslachtschromosomen de sekse bepalen was decennialang de belangrijkste oorzaak van de discriminatie van intersekse personen in de sport. Veel mensen denken nog steeds dat geslachtschromosomen bepalend zijn voor iemands sekse; daarom blijft NNID deze misvatting actief bestrijden in contacten met educatieve uitgeverijen en op social media.
Wat mensen zeggen
Twijfels en onzekerheid
Ja, ook wel veel twijfels en onzekerheid over mijn lichaam van: goh, hè, eigenlijk chromosomaal zou ik een man moeten zijn, maar ik ben wel ontwikkeld tot een vrouw en dat ik dat totaal niet kon rijmen met wie ik was of zo.[a]
— Maaike, 29 jaar – 2023
Akakadabra
Ik moest komen, want ze hadden de uitslagen van het ziekenhuis. En het was van: ‘Wij hebben inmiddels door wat jij hebt, je hebt een x teveel qua chromosomen.’ Ik denk: chromosoom? Akakadabra. Toen zeiden ze: ‘Normaal gesproken wordt je als man geboren met x-y 46 chromosomen, en jij bent geboren met x-x-y 47 chromosomen. Dus je hebt een vrouwelijk chromosoom teveel. In de volksmond wordt het ook wel het Klinefelter-syndroom genoemd.’ Daar had ik nog nooit van gehoord.[b]
— Henk Brouwer – 2023
Nee, dat bestaat niet. Dat ken ik niet.
Hoe ik het heb geleerd in schoolboeken is inderdaad dat een man XY is en een vrouw XX. Mannen krijgen een piemel en lichaamsbeharing en vrouwen krijgen borsten en heupen. Bij mij op school stond het inderdaad nog zoals ik het eerst omschreef en herkende mijn biologieleraar ook niet wat intersekse was, dan kreeg ik een antwoord van: “Nee, dat bestaat niet. Dat ken ik niet.” Terwijl ik dan zei dat het wel kan, en dat we bijna in een discussie belandden van welles, nietes. En toen dacht ik: laat maar. Ik weet dat het anders is. Ja, dan maar niet.
Toch merk ik dat er op basisscholen verandering gaande is. Ik weet dat omdat mijn moeder kleuterjuf is. Ze leren ook nu wel dat het in elkaar verweven kan zitten, dat het niet per definitie is zoals het in de boeken staat.
Ik denk dat daar in de loop der jaren ook al veranderingen zichtbaar zijn, en dat vind ik wel goed. Ik denk alleen dat er nog heel veel stappen te behalen zijn om het echt te includeren bij jonge kinderen en op middelbare scholen. Ik denk dat als ze de schoolboeken zouden aanpassen, al is het alleen maar in het hoofdstuk over voortplanting of ontwikkeling van de mens, dat dan al heel veel mensen zich meer gehoord zouden voelen.[c]
— Nienke van Dijk – 2023