Sport & geslacht
Topatletes mogen van IOC en IAAF een niet te hoog androgeenniveau hebben. In Nederland heeft het NOC*NSF zich hierbij aangesloten. Vrouwen met een androgeenniveau dat in het mannelijk bereik ligt, zijn verplicht een medische behandeling te ondergaan voordat zij weer mogen meedoen aan de vrouwencompetitie.
Inmiddels ligt deze eis onder vuur. Ethici, sociaal wetenschappers en intersekse-organisaties trekken de redelijkheid in twijfel. Ook onderzoekers van de IAAF hebben aangegeven dat de gehanteerde grenswaarde geen wetenschappelijk onderbouwing kent.
Dat artsen die betrokken zijn bij de gendertest zich ook bemoeien met de medische behandeling van de sportvrouwen, is een bijkomend probleem. Artsen die de eisen van de sportorganisaties hanteren, kunnen onmogelijk de best mogelijke zorg bieden.
Nederland
In Nederland kennen we inmiddels het verhaal van Foekje Dillema, de atlete die op 13 juli 1950 klaar stond om naar Carcassonne te reizen voor een landenwedstrijd tegen Frankrijk. Vlak voor de trein uit Rotterdam vertrok, werd haar verteld dat ze niet mee mocht want tijdens de keuring een dag eerder was een ‘medisch probleem’ ontdekt waardoor ze niet zou kunnen sporten. De verbazing was groot, niet alleen bij Foekje Dillema, want ze had een dag eerder nog meegedaan aan wedstrijden in Groningen. Later kreeg ze te horen dat ze een man zou zijn. Pas in december 2007, een week na haar dood, kreeg Foekje Dillema eerherstel van de Atletiekunie en werden haar prestaties weer in de ranglijsten opgenomen. [7 , 9]
Maar Foekje Dillema was niet de enige sportster die slachtoffer is geworden van de beruchte seksetest.
In augustus 2004 vertelde zwemster Corry de Vos in De Telegraaf dat zij op basis van haar prestaties op de schoolslag zeker geselecteerd had moeten worden voor de Olympische Spelen van 1972. En de wereldkampioenschappen in Cali zouden ook geen probleem moeten zijn. Toch werd ook zij onder het mom van ‘een blessure’ op het laatste moment niet geselecteerd. Corry de Vos kreeg pas jaren later de reden te horen: zij was geboren met XY-chromosomen. [27]
Testmethoden
Het verschil tussen Foekje Dillema en Corry de Vos was de gebruikte testmethode. Oorspronkelijk werd vooral naar de lichamelijke kenmerken gekeken: een vrouw behoorde borsten en een vagina te hebben, en vooral niet iets wat op een penis leek. Omdat dit tot een soort vleeskeuring leidde die niet door de atletes werd gewaardeerd, werd sinds de Olympische Spelen van Mexico (1968) gekeken naar het chromosomenpatroon: wie twee X-chromosomen had, mocht als vrouw meedoen. In 1992 werd deze methode iets gewijzigd: de aanwezigheid van het SRY-gen, waarvan nog maar net ontdekt was dat het een belangrijke rol speelt bij vermannelijking [16], dat zich op het Y-chromosoom bevindt, werd vanaf dat moment de reden om mensen uit te sluiten van de vrouwencompetitie.
María José Martínez Patiño
De methode waardoor Corry de Vos werd uitgesloten, heeft ook voor veel andere sportsters gevolgen gehad. Veel sportsters hadden het idee dat ze ontmaskerd waren als bedriegers, als mannen. Daarom zwegen ze bijna allemaal. De uitzondering die uiteindelijk het verschil maakte, was in 1985 de Spaanse hordeloopster María José Martínez Patiño. In 1985 werd ze getest voor de World University Games in Kobe en werden in alle geteste cellen XY-chromosomen aangetroffen.
De diagnose: Androgeen Ongevoeligheid Syndroom (AOS), een DSD-diagnose die tot een intersekse ervaring leidt. Bij AOS is een ongeboren kind met XY-chromosomen ongevoelig voor androgenen zoals testosteron. Door de ongevoeligheid voor androgenen ontwikkelt het lichaam zich langs vrouwelijke lijn, ondanks dat wel testes aanwezig zijn en geen baarmoeder en eierstokken. Het testosteron dat door de onvruchtbare testes wordt gemaakt, wordt door het lichaam geconverteerd naar estradiol, een hormoon dat zorgt voor borstvorming en een vrouwelijke vetverdeling. Daardoor komen vrouwen er vaak pas in de puberteit, als de menstruatie uitblijft, achter dat ze AOS hebben.
Twintig jaar later heeft María José Martínez Patiño in The Lancet beschreven wat de test met haar had gedaan. Ook zij kreeg te horen dat ze een blessure moest simuleren en zich rustig, vriendelijk, maar vooral permanent moest terugtrekken uit de topsport – iets wat zij weigerde. Toen ze in januari 1986 deelnam aan Spaanse nationale kampioenschappen op de 60 meter horde, werd haar verhaal aan de pers gelekt. Haar werd de toegang tot het atletiekcomplex ontzegd, haar sportbeurs werd ingetrokken en haar eerdere prestaties werden uit de Spaanse ranglijsten verwijderd. Ze verloor vrienden, haar verloofde, hoop en energie. Ze werd publiekelijk vernederd, maar anderzijds werd haar standpunt dat een vrouw met AOS geen man is, ondersteund door een aantal wetenschappers en sportspecialisten.
Het duurde tot 1988 voordat de IAAF erkende dat vrouwen met het Androgeen Ongevoeligheid Syndroom geen mannen zijn, ondanks hun XY-chromosomen. María José Martínez Patiño kreeg een nieuwe licentie, maar noemde haar overwinning ‘bitterzoet‘. Haar privacy was op allerlei manieren geschonden en de tijd dat ze op topniveau in de sport presteerde was voorbij.
Het IOC besloot in juni 1999 te stoppen met een algemene geslachtstest en alleen nog te testen bij een verdenking van fraude.
Tijdlijn
- 1936
- Het begin
- Kort na de Olympische Spelen in Berlijn roept Avery Brundage, voorzitter van het Amerikaanse Olympische Comité, op tot een geslachtstest voor vrouwelijke sporters.1De aanleiding is de deelname van hardloopster Zdenka Koubkova die na een geslachtsverandering door het leven gaat als Zdenek Koubek en de Britse kogelstoter Mary/Mark Weston. In de Spelen van 1936 doet ook Dora Ratjen mee, een hoogspringer die in een interview in 1950 toegeeft in werkelijkheid Hermann/Heinrich Ratjen te zijn. De favoriete Poolse hardloopster Stanisława Walasiewicz (later bekend onder de haar verwesterde naam Stella Walsh) verliest in de Spelen van 1936 nipt van Helen Stephens. Deze laatste wordt beschuldigd een man te zijn, maar dit wordt na een niet nader gespecificeerde test tegengesproken door de autoriteiten van de Spelen. [12]
- 1946
- IAAF eist een medische verklaring
- De International Amateur Athletics Federation vraagt vrouwelijke deelnemers een medische verklaring te overleggen waaruit blijkt dat zij voldoen aan de eisen van de IAAF2IAAF Reglement, Artikel 17, paragraaf 3).
- 1948
- Het IOC volgt de regels van de IAAF
- In 1948 vereist het Internationaal Olympisch Comité dat vrouwelijke deelnemers voldoen aan de eisen van de IAAF.
- 1950
- Foukje Dillema
- De Nederlandse Foukje Dillema wordt voor het leven geschorst omdat ze naar de maatstaven van de sportbond geen vrouw zou zijn [7].
- 1966
- Eerste geslachtstesten door IAAF
- Bij de Europese Atletiekkampioenschappen in Boedapest worden de genitaliën en secundaire geslachtskenmerken van de vrouwelijke deelnemers gecontroleerd door een panel van drie artsen.3De Amerikaanse kogelstoter Maren Sidler beschreef deze vorm van testen: “They lined us up outside a room where there were three doctors sitting in a row behind desks. You had to go in and pull up your shirt and push down your pants. Then they just looked while you waited for them to confer and decide if you were OK. While I was in line I remember one of the sprinters, a tiny, skinny girl, came out shaking her head back and forth saying. ‘Well, I failed, I didn’t have enough up top. They say I can’t run and I have to go home because I’m not ‘big’ enough.”
- 1967
- Ewa Kłobukowska geschorst
- Bij de weinig populaire en erg onnauwkeurige visuele inspecties werden vrouwen die niet door de test kwamen aangemoedigd van deelname af te zien. De Poolse sprinter Ewa Janina Kłobukowska werd in 1966 in Budapest nog geschikt bevonden, maar een jaar later in Kiev toch afgekeurd. Zij onderging een Barr-test4In feite een chromosoomtest. In een cel kunnen geen twee X-chromosomen tegelijk actief zijn. Daarom wordt een van de X-chromosomen inactief, hetgeen zichtbaar is als een donkere punt in de cel. Die punt wordt naar de ontdekker een ‘Bar-lichaampje’ genoemd’ [2]. De gedachte is dat vrouwen twee X-chromosomen hebben en dat het Barr-lichaampje gebruikt kan worden om iemands geslacht vast te stellen. Maar er zijn ook vrouwen met XY-chromosomen of X0-chromosomen, en mannen met twee of meer X-chromosomen, waardoor de test onbetrouwbaar is. en werd op basis van de uitslag geschorst. [8]
- 1968
- Eerste IOC-geslachtstesten op basis van het Barr-lichaampje
- Het internationaal Olympische Comité begint tijdens de Winterspelen in Grenoble met geslachtstesten op basis van het Barr-lichaampje (of geslachtschromatine)[17]. De (onjuiste) gedachte is dat vrouwen een barr-lichaampje in hun cellen hebben, en mannen niet. De Oostenrijkse afdalingskiër Erica Schinegger krijgt op deze manier te horen dat ze XY-chromosomen heeft en leeft sindsdien als Erik Schinegger.
- 1980
- Stella Walsh overleden
- De naar het westen geëmigreerde Stella Walsh (zie 1936) wordt bij een roofoverval gedood. Bij de autopsie blijkt dat zij ambiguë genitaliën te hebben. Zij wordt zo ‘ontmaskerd’ als intersekse vrouw. Het IOC gaat ervan uit dat zij in goed vertrouwen heeft gehandeld en daarom worden de medailles van Walsh niet afgenomen.
- 1985
- Maria Martinez-Patino geschorst
- Tijdens de World University Games, die in 1985 plaatsvonden in Kobe (Japan), komt de Spaanse hordeloopster Maria Martinez-Patino niet door de Barr-test. Zij wordt geadviseerd een blessure te veinzen, maar weigert dat. Daarop wordt de hordeloopster geschorst en haar medailles worden haar afgenomen. Later zal zij de schorsing met succes aanvechten. [8]
- 1988
- IAAF stopt met het testen van chromosomen
- De geslachtstest wordt vervangen door een algemene gezondheidstest door de teamarts.
- 1992
- IAAF Stopt alle vormen van de geslachtstest
- Alle vormen van de geslachtstest worden beëindigd. De argumenten die de IAAF daarvoor gebruikt zijn op zijn zachtst gezegd merkwaardig: bij het verzamelen een urinestaal moet een getuige aanwezig zijn en de sportkleding laat weinig te raden over waardoor het onwaarschijnlijk is dat een man nog voor een vrouw kan doorgaan.
- 1992
- IOC test op het SRY-gen
- In hetzelfde jaar dat de IAAF helemaal stopt met de geslachtstesten, stapt het IOC over op een nieuwe methode: het SRY-gen is kenmerkend voor het Y-chromosoom.
- 1996
- Olympische Winterspelen Atlanta
- Tijdens de Olympische Winterspelen in Atlanta worden acht vrouwen met het SRY-gen ontdekt. Nader onderzoek toont aan dat zij geen mannen zijn en zij mogen meedoen aan de Spelen.
- 1999
- IOC stopt ook met geslachtstesten
- Het IOC schaft de SRY-test af en stelt daar geen nieuwe test voor in de plaats.
- 2000
- Millennium Games Sydney
- Tijdens Olympische Spelen van Sydney, een halve eeuw na de schorsing van Foekje Dillema, worden vrouwen niet meer getest.
- 2006
- Santhi Soundarajan
- Na een geslachtstest verloor Santhi Soundarajan uit India haar zilveren medaille op de 800 meter van de Aziatische Spelen. [23 , 24]
- 2007
- Eerherstel Foekje Dillema
- Na haar overlijden werd op basis van kleding van Foukje Dillema genetisch onderzoek verricht. Daaruit bleek dat zij geen man was. Ze kreeg volledig eerherstel van de schaatsbond.[7]
- 2009
- Caster Semenya
- De Zuid-Afrikaanse 800-meter loopster Caster Semanya wordt na klachten van andere sporters gedwongen een geslachtstest te ondergaan. De uitkomst is dat zij een vrouw is. [25]
- 2011
- FIFA introduceert geslachtstest.
- Voetbalbond FIFA introduceert geslachtstesten bij voetbalwedstrijden voor vrouwen.
- 2012
- IOC stapt over op hormoonwaarden
- Het Internationaal Olympische Comité (IOC) publiceert IOC Regulations on Female Hyperandrogenism. Daarbij wordt voor vrouwelijk sporters uitgegaan van een maximaal toegestaan testosteronniveau van 10 nmol/liter.
- 2012
- Annet Negesa
- Annet Negesa, een middenafstandsloopster uit Oeganda, wordt op basis van de nieuweIOC-regels uitgesloten van de Olympische Spelen.
- 2013
- Artsen beschrijven de behandeling voor vrouwen
- Patrick Fénichel, Stéphane Bermon en andere artsen betrokken bij het beleid van IAAF beschrijven hoe vier vrouwelijke topsporters (waaronder, zoals later blijkt, Annet Negesa), zijn ‘behandeld’ voor hyperandrogenisme; bij de vrouwen werden de geslachtsklieren geheel verwijderd en de clitoris gedeeltelijk verwijderd [10].
- 2014
- Gemiddeld 3,08 nmol/liter
- Franse onderzoekers tonen aan dat 99 procent van de vrouwelijke topsporters een testosteronniveau van 3.08 nmol/liter of lager heeft[3 , 4]. Op het onderzoek komt kritiek omdat dit nog steeds niet bewijst dat het testosteronniveau iets zegt over de prestaties van de sporters.5Dat de 14,5 procent van de sporters die de pil als anticonceptie slikt de laagste testosteronwaarden heeft, laat zien dat ook met een een laag testosteronniveau topsport kan worden bedreven. Verder is het opvallend dat bij 168 van de 717 sporters die de pil niet gebruiken de menstruatie onregelmatig is, of in het geheel afwezig. Dit kan een positieve invloed hebben op de sportprestaties.
- 2015
- CAS verwerpt de meetmethode van IAAF
- Het internationaal Hof van Arbitrage voor Sport in Lausanne, besluit dat niet wetenschappelijk kan worden aangetoond dat testosteron een positief effect heeft op de prestaties van sporters en geeft IAAF twee jaar de tijd te bewijzen dat we wel een positief effect is[6].
- 2016
- VN roept op tot wetten om discriminatie te voorkomen
- De VN Speciale Rapporteur voor Gezondheid Dainius Pūras bekritiseert de huidige en voorgaande geslachtstesten en de gedwongen medische behandelingen, de VN-lidstaten worden opgeroepen met wetten een einde te maken aan deze situtatie [19].6Oorspronkelijke tekst van de VN Speciale Rapporteur voor Gezondheid Dainius Pūras: “Sporting organizations must implement policies in accordance with human rights norms and refrain from introducing policies that force, coerce or otherwise pressure women athletes into undergoing unnecessary, irreversible and harmful medical procedures in order to participate as women in competitive sport. States should also adopt legislation incorporating international human rights standards to protect the rights of intersex persons at all levels of sport, given that they frequently report bullying and discriminatory behaviour, and should take steps to protect the health rights of intersex women in their jurisdiction from interference by third parties.”
- 2018
- IAAF verlaagt maximaal toegestaan testosteronniveau verder
- In april 2018 publiceert de IAAF een nieuwe versie van de Eligibility regulations for the female classification. Hierin wordt het maximaal toegestane testosteronniveau verder verlaagd tot 5 nmol/liter.
- 2019
- Caster Semenya dient klacht in bij CAS
- In februari 2019 dient Caster Semenya een klacht in bij het Hof van Arbitrage voor Sport (CAS) in Lausanne over de nieuwe regels van de IAAF. Zij noemt de regels een ‘ernstige schending van haar mensenrechten’. Uiteindelijk verliest zij en gaat in 2020 in beroep bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens [1].
- 2019
- VN Mensenrechtenraad neemt resolutie aan
- In maart 2019 neemt de VN Mensenrechtenraad een door Zuid-Afrika ingediende resolutie aan waarin wordt opgeroepen een einde te maken aan de discriminate van vrouwen in sport[13].7Zie org voor de tekst van de resolutie.
- 2020
- Human Rights Watch
- In december 2020 pubiceert HRW het rapport They’re Chasing Us Away from Sport’: Human Rights Violations in Sex Testing of Elite Women Athletes[18]. In dit rapport worden de schendingen van de mensenrechten aangekaart die het gevolg zijn van geslachtstesten in atletiek. Annet Negesa vertelt in het rapport over de operatie die zij in Nice ondergaan heeft.8Citaat uit het rapport: ‘Aanvankelijk begreep Negesa dat mogelijke medische stappen medicatie zouden inhouden. Toen ze in juli 2012 naar Frankrijk reisde, hoorde ze over de operatie.
Een paar dagen later nam een official van de nationale atletiekfederatie contact op met Negesa. De ambtenaar waarschuwde haar discreet te zijn: “Ze zei dat ze niet moest rondlopen, maar gewoon thuis moest blijven omdat ze bang waren dat het nieuws naar me toe zou komen en me zou vragen waarom ik niet naar de Olympische Spelen ging.” Negesa zei dat ze maandenlang alleen bleef, depressief.
Negesa vertelde aan Human Rights Watch dat een team van blanke mannelijke artsen en een vrouwelijke verpleegster haar onderzochten in een ziekenhuis in Nice. Haar Europese manager vergezelde haar. Ze beschreef ziekenhuisprocedures die overeenkwamen met een lichamelijk onderzoek, een echografie, een bloedtest en een MRI. Negesa kreeg geen documenten bij de afspraak; haar werd verteld dat ze naar een dokter in Kampala moest voor een operatie.
In november namen een lokale federatiefunctionaris en haar lokale manager Negesa mee naar het Women’s Hospital International & Fertility Centre in Kampala, waar een arts haar vertelde dat hij “een eenvoudige operatie zou uitvoeren, zoals een injectie”, zei ze. Maar ze werd wakker uit de narcose met littekens op haar buik en de ontslagpapieren vermeldden een orchiectomie (verwijdering van de inwendige testikels) en een recept voor antibiotica na de operatie. Negesa had de jaren erna last van hoofdpijn en pijnlijke gewrichten.’[18] - 2020
- Olympische Spelen uitgesteld
- Vanwege de COVID-19-pandemie worden de Olympische Spelen in Tokio uitgesteld naar 2021. Dit zorgt voor extra discussie over de geldigheid en ethiek van geslachtstesten en testosteronregels.
- 2021
- Caster Semanya niet naar Tokyo
- Caster Semenya probeerde zich te kwalificeren voor de 5000 meter bij de Olympische spelen in Tokyo Ze liep daarvoor wedstrijden in Zuid-Afrika, Duitsland en België, maar kwam nooit binnen 20 seconden van de Olympische kwalificatie.
- 2021
- Christine Mboma en Beatrice Masilingi
- Twee Namibische sprinters, Christine Mboma en Beatrice Masilingi, werden uitgesloten van de 400m-race bij de vrouwen tijdens de Olympische Spelen in Tokyo vanwege hun hoge natuurlijke testosteronniveaus. Ze konden echter wel deelnemen aan de 200m-race, wat het debat verder aanwakkerde.
- 2023
- Nieuwe regels van World Athletics
- World Athletics publiceerde op 23 maart 2023 nieuwe, nog strengere regels voor atleten met DSD: het maximale bloedwaarde voor testosteron is verlaagd naar 2,5 nmol/Liter [30].
- 2023
- Caster Semenya wint zaak bij EHRM
- Op 11 juli 2023 wordt bekend dat Caster Semenya gelijk heeft gekregen bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM); volgens het hof zijn de artikelen 8, 13 en 14 van het Europees Verdrag voor de Mens (EVRM) geschonden[20]. World Athletics, sinds september 2019 de nieuwe naam van de IAAF, betreurt de uitspraak en zegt dat de regels niet veranderd worden [31]. Caster Semenya geeft aan dat ze door blijft strijden[21].
Trans vrouwen
Sinds 1990 mogen trans vrouwen onder strikte omstandigheden meedoen aan de vrouwencompetitie van de IAAF. Omdat bij transgenders de chromosomen niet veranderen, zijn de eerder gebruikte chromosoomtesten niet meer zinvol (als die ooit al zinvol waren). IAAF zocht daarom een nieuwe methode om de vrouwen van de mannen te scheiden. In een protocol werd beschreven aan welke eisen een trans vrouw moest voldoen om aan de vrouwencompetitie te mogen meedoen. Naast eisen aan het tijdstip van de transitie en de medische behandeling, werden ook eisen aan het testosteronniveau gesteld. Het IOC volgde die eisen in 2004. Deze regels hielden echter geen rekening met vrouwen met een van nature hoog testosteronniveau.
Caster Semenya
Toen hardloopster Caster Semenya tijdens de wereldkampioenschappen 2009 in Berlijn de beste wereldjaartijd voor de 800 meter liep, werd al enige tijd geroddeld over haar sekse. Het bleek dat haar testosteronniveau drie maal zo hoog was als dat van de gemiddelde vrouw. Maar er was een complicerende factor waardoor de regels voor transgenders niet van toepassing waren: Caster Semenya was nooit van geslacht veranderd – ze was als meisje geboren en voelde zich ook vrouw. Dat was voor de IAAF reden Caster Semenya te vragen mee te werken aan een uitgebreide geslachtstest. Daarna duurde het elf maanden voordat de IAAF tot een beslissing kwam. Caster Semenya was vrouw. Hoewel de details geheim bleven, bestond algemeen de indruk dat zij onder druk van de IAAF een medische behandeling had ondergaan om weer mee te mogen doen aan de wedstrijden.
De zaak Semenya had internationaal veel aandacht gekregen in de pers. Daarom had de IAAF een multidisciplinair team artsen uitgebreid onderzoek laten verrichten. Als resultaat van dat onderzoek publiceerde de IAAF in 2011 een nieuw protocol. Daarin stond dat bij twijfel het geslacht voortaan bepaald zou moeten worden door een team bestaande uit gynaecologen, endocrinologen, internisten en psychologen. Hetzelfde jaar voerde de voetbalbond FIFA een soortgelijk protocol in en het IOC volgde een jaar later.
In het protocol van de IAAF staat ook dat het Totaal Testosteronniveau van een vrouw lager moet zijn dan de normaalwaarde die voor een man geldt. En de normaalwaarde voor een man is door de IAAF vastgesteld op ≥ 10 nmol/L. (Inmiddels is de grenswaarde voor vrouwen nog verder naar beneden bijgesteld: 2,5 nmol/L – een waarde die lager is dan het gemiddelde niveau van vrouwen in de topsport.)
Zowel het stellen van een grenswaarde als de grenswaarde zelf zijn uitermate discutabel. Het stellen van een grenswaarde betekent immers dat het hormoonniveau met medisch ingrijpen kan worden verlaagd tot een niveau waarop deelname aan wedstrijden weer is toegestaan. Maar is het wel de taak van een arts om een gezond lichaam aan te passen aan de eisen van een sportorganisatie? En waarop is die grenswaarde gebaseerd? Is een grenswaarde zinvol?
Verplichte medische behandeling
Omdat chromosomen niet kunnen veranderen, maar het androgeenniveau wel, is van een absolute uitsluiting geen sprake meer – vrouwen kunnen een medische behandeling ondergaan om hun androgeenniveau weer binnen de grenzen van de sportorganisaties te brengen. En dat gebeurt dan ook. Vorig jaar schreven Franse artsen, verbonden aan de IAAF, in Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism over de medische behandeling van vier jonge atletes van 18 tot 24 jaar, allen afkomstig uit ontwikkelingslanden. Dezelfde artsen die bij de atletes een te hoog testosteronniveau geconstateerd hadden, gingen over tot het stellen van een diagnose, het voorschrijven van geneesmiddelen én het verwijderen van de geslachtsklieren van de atletes. Bovendien werden bij de sportsters gelijk de clitoris verkleind en een vagina aangebracht. Volgens de Franse artsen hadden de vrouwen daar vrijwillig voor gekozen. [10]
Maar Nederlandse specialisten weten dat niet zo zeker. In de Volkskrant van 25 mei 2013 wordt biochemisch endocrinoloog Anton Grootegoed, hoofd van de afdeling Voortplanting en Ontwikkeling in het Erasmus MC, geciteerd: ‘Ik durf vraagtekens te zetten bij de wijze waarop het besluit van deze vrouwen tot stand is gekomen. Hun besluit kan heel goed zijn ingegeven door de grote wens om te blijven sporten.’ Internist-endocrinoloog Liesbeth van Rossum (Erasmus MC) uit in dezelfde krant ook twijfels. ‘Ik denk dat de vrouwen graag door willen in de topsport en daarom wellicht zijn meegegaan met het voorstel van de artsen.’ [26]
Afgezien van een gebrek aan ethiek, kan de artsen ook worden verweten dat zij met hun behandeling negeren dat deze vrouwen zich al 18 tot 24 jaar vrouw voelden, als vrouw functioneerden en als vrouw geaccepteerd werden. Het signaal dat uitgaat van de operaties is dat je alleen een echte vrouw bent als je een kleine clitoris en een diepe vagina hebt. Dit beeld bestaat nog bij veel artsen, maar is maatschappelijk achterhaald, zoals ook uit de nieuwe transgenderwetgeving in Nederland blijkt.
In The New York Times van 12 april 2014 wijzen Katrina Karkazis en Rebecca Jordan-Young op de gevolgen van de medische behandeling. De medicatie en de chirurgische behandeling zijn onomkeerbaar; het verkleinen van de clitoris leidt tot verminderde gevoeligheid en problemen met de seksualiteit, het verwijderen van geslachtsklieren leidt tot onvruchtbaarheid en de hormonen die gebruikt worden om hormoonniveaus te verlagen hebben bijwerkingen met mogelijk levenslange gezondheidsrisico’s. [15]
In hun artikel in Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism schrijven ook de Franse artsen dat de ingreep medisch gezien niet noodzakelijk was. [10]
Zinvolle grenswaarde?
Maar ook de grenswaarde zelf is onderwerp van discussie. In hun artikel wijzen Katrina Karkazis en Rebecca Jordan-Young op de overlap van testosteronniveaus bij mannen en vrouwen: een onderzoek onder 693 topatleten laat zien dat het testosteronniveau bij 16,5 procent van de mannelijke atleten lager is dan het zogenaamde mannelijke testosteronbereik. Anderzijds scoort 14 procent boven het vrouwelijke bereik. [15]
Soortgelijke resultaten kwamen ook uit een onderzoek onder 2017 atleten; hoewel daar bewust geen hyperandrogene vrouwen in waren meegenomen, kon niet worden aangetoond dat er een oorzakelijk verband is tussen testosteron en de behaalde prestaties. [3] 10Uit het onderzoek bleek wel dat er per sport grote verschillen waren in testosteronniveaus: bij vrouwen wordt de serumtestosteronspiegel niet beïnvloed door het type atletisch evenement, terwijl androstenedion en DHEAS verlaagd zijn bij duurlopers; mannelijke werpers hebben lagere testosteron- en SHBG-concentraties dan andere mannelijke topatleten; bij 400 m, 400 m horden, 800 m, hamerwerpen en polsstokhoogspringen hebben vrouwelijke atleten met hoge testosteronniveaus betere prestaties (1,8% tot 4,5% ten opzichte van andere vrouwelijke deelnemers met normale androgeenniveaus), maar de onderzoekopzet kan, zo zeggen de onderzoeker, geen bewijs leveren voor causaliteit tussen androgeenniveaus en atletische prestaties. [3] Het is dan ook opmerkelijk dat zij in de conclusie het tegendeel beweren.
Bij topsporters blijkt het niveau van het natuurlijk aanwezige testosteron geen indicatie voor wie sneller kan rennen, meer gewicht kan heffen of harder kan vechten.
Inmiddels erkennen ook onderzoekers verbonden aan de IAAF dat de grenswaarde geen wetenschappelijke grondslag heeft. In een artikel in het Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism schrijven Stéphane Bermon et al.:
“Deze arbitraire definitie werd gekozen bij gebrek aan normatieve statistieken over androgeenniveaus in een populatie vrouwelijk topsporters […] Het gebrek aan overtuigend onderzoek naar het verband tussen vrouwelijk hyperandrogenisme en sportprestaties is problematisch en vormt een ander centraal punt van de controverse.[4] “11Oorspronkelijke tekst: “This arbitrary definition was chosen in the absence of normative statistics of androgen levels in a high-level athlete female population […] The lack of definitive research linking female hyperandrogenism and sporting performance is problematic and represents another central point of the controversy. [4] “ Het artikel eindigt met de opmerking dat verhoogde androgeenniveaus als gevolg van DSD’s bij topsportsters veel vaker voorkomen dan bij de rest van de bevolking. Dit vormt volgens de onderzoekers een indirect bewijs dat XY-vrouwen voordeel kunnen hebben van het hogere testosteronniveau, maar het is niet uit te sluiten dat het Y-chromosoom op een nog onbekende wijze verantwoordelijk is voor het voordeel:
Net als bij PCOS komt hyperandrogenisme dat secundair is aan een DSD veel vaker voor in een populatie van vrouwelijke atleten van hoog niveau dan in de algemene populatie. Deze vooringenomenheid in de rekrutering is naar onze mening een indirect bewijs voor prestatiebevorderende effecten van hyperandrogene DSD-condities en hun geassocieerde hoge T-concentratie bij vrouwelijke atleten, maar we kunnen niet uitsluiten dat het Y-chromosoom op een onbekende manier een voordeel kan opleveren voor vrouwelijke atleten.[4] 12Oorspronkelijke tekst: ‘Like PCOS, hyperandrogenism secondary to a DSD is much more frequent in a population of high-level female athletes than in the general population.This important recruitment bias is,in our opinion, an indirect evidence for performance-enhancing effects of hyperandrogenic DSD conditions and their associated high T concentration in female athletes, but we cannot exclude that the Y chromosome in some unknown way may bring an advantage to female athletes.’ [4]
Y-chromosoom
De veronderstelling dat het Y-chromosoom een rol speelt, lijkt bevestigd te worden in een artikel uit Nieuw Zeeland. In Sports Medicine schrijven Malcolm Ferguson-Smith en Dawn Bavington dat tenminste 1 op 421 vrouwelijke atleten het Androgeenongevoeligheidsyndroom hebben, terwijl de prevalentie bij de rest van de bevolking ongeveer 1 op 20.000 bedraagt [11].
In het eerder aangehaalde onderzoek van Stéphane Bermon et al. onder 849 atletes wordt een nog spectaculairder cijfer genoemd: 1 op 140, waarbij moet worden aangetekend dat alleen vrouwen met een hoog testosteronniveau getest zijn op genetische verklaring. Dit betekent dat vrouwen waarbij de geslachtsklieren al waren verwijderd, niet werden herkend als intersekse.
Dat het percentage hyperandrogene vrouwen in de topsport veel hoger is dan in de rest van de samenleving, kan er volgens Ferguson-Smith en Bavington op duiden dat vrouwen met XY-chromosomen een voordeel hebben ten opzichte van vrouwen met XX-chromosomen. Toch, zo gaan zij verder, is er geen bewijs dat deze atletes een voor de sport relevant fysiek kenmerk hebben dat niet ook bij andere vrouwen voorkomt. Dit bleek uit onderzoek van de IAAF uit 1992 en wordt ook door recent onderzoek bevestigd.
Uit het beperkte aantal cases dat in het artikel van Ferguson-Smith en Bavington wordt genoemd, is af te leiden dat vrouwen met XY-chromosomen wat betreft lengte dicht in de buurt van het mannelijk bereik kwamen, maar niet buiten het vrouwelijk bereik. Dit komt overeen met wat in algemene onderzoeken naar vrouwen met het Androgeen Ongevoeligheid Onderzoek wordt gezien. De auteurs achten het waarschijnlijk dat sportvrouwen met XY-chromosomen net als mannen met XY-chromosomen een gunstiger lean body mass (LBM, lichaamsgewicht minus het gewicht van het vet in het lichaam) hebben dan sportvrouwen met XX-chromosomen.
Ferguson-Smith en Bavington beargumenteren verder dat een verhoogde androgeenproductie niet leidt tot betere sportprestaties.
Oneerlijk of niet?
Hoewel meer onderzoek nodig is, is het niet onaannemelijk dat een Y-chromosoom voordelen biedt – de grote hoeveelheid topatletes met XY-chromosomen zijn nauwelijks te ontkennen. Maar is er sprake van een oneerlijk voordeel? Vrijwel iedere sport kent lichaamstypen die een voordeel bieden: basketballers zijn lang, langere armen zijn een voordeel bij sommige vechtsporten, jockeys in een paardenrace wegen weinig, goede hardlopers hebben lange benen in verhouding tot hun bovenlichaam, marathonlopers hebben voordeel van smalle heupen en een optimale paslengte, een sumoworstelaar… enzovoort. Het is daarom de vraag of top-sport wel eerlijk kan of wil zijn [22].
Het argument van de sportorganisaties is dat vrouwen niet een te hoog testosteronniveau mogen hebben, omdat anders geen gelijk speelveld bestaat. Daarmee wordt impliciet gezegd dat vrouwen met een van nature hoog testosteronniveau valsspelen. En andere vrouwen moeten daartegen worden beschermd. Daar zijn een aantal argumenten tegen in te brengen.
Het meest voor de hand liggende tegenargument is, uiteraard, dat andere sporters ook niet worden beschermd tegen concurrenten die door de natuur zijn ‘bevoordeeld’. Sterker, winnen in de sport is juist gebaseerd op het volledig benutten van die voordelen.
In 2010 was Fransman Christope Lemaitre de eerste blanke man die de 100 meter hardlopen onder de 10 seconden had afgelegd. Maar niemand heeft ooit gezegd dat er sprake is van een ongelijk speelveld. Niemand deed de suggestie om Lemaitre een halve seconde voorsprong te geven, of om de benen van Usain Bolt een stukje in te korten. Zulke voorstellen zijn uiteraard compleet onzinnig, maar het verwijderen van geslachtsklieren of het voorschrijven van gevaarlijke geneesmiddelen aan gezonde vrouwen is dat ook.
Een nog belangrijker argument is dat het Y-chromosoom en de eventuele invloed van een van nature hoger testosteronniveau bij lange na niet de enige genetische oorzaken voor betere sportprestaties zijn.
Van de mensenlijke genenkaart is al sinds 2005 bekend dat 170 genen en QTL’s (kwantitatieve kenmerkenlocaties) gekoppeld zijn aan fysieke prestaties en gezondheidsgerelateerde fenotypes. Daarnaast is van 17 mitochondriale genen bekend dat een sequentievariatie invloed heeft op fitheid en prestatie. Succes bij sporten bestaat voor minstens 50% uit genetische aanleg. In het artikel Genetics and Sports, in 2009 gepubliceerd in British Medical Bulletin laten de auteurs zien dat winnen in de sport per definitie een kwestie is van genetisch voordeel. Het met scalpel en medicijnen aanpassen van vrouwen met een al dan niet reëel voordeel, mag daarom niet worden voorgesteld als het creëren van een ‘gelijk speelveld’.
India
Dat in India de laatste tijd diverse vrouwelijke atletes in problemen zijn gekomen door een te hoog testosteronniveau, komt doordat een vroege medische behandeling van intersekse kinderen daar ongebruikelijk is, maar ook doordat in India alle atletes getest worden en niet alleen degenen die aan nationale wedstrijden meedoen.
Dutee Chand is slachtoffer van het meest recente ‘schandaal’. Net als María José Martínez Patiño zich in 1985 verzette tegen de chromosoomtest, zo verzet Dutee zich tegen de grenswaarde van 10 nmol/L. Zij staat daarin niet alleen. Dutee Chand heeft inmiddels samen met de Sports Authority of India een klacht ingediend bij het Hof van Arbitrage voor Sport in Lausanne en bovendien behoudt Dutee in India haar trainingfaciliteiten. Op de website www.letduteerun.org worden steunbetuigingen verzameld, maar zijn ook (wetenschappelijke) artikelen te vinden waaruit blijkt dat de huidige geslachtstest moet verdwijnen.
Het is niet bekend of Dutee Chand intersekse is of dat haar hoge teststeronniveau een andere oorzaak heeft. Bij andere atletes werd door rancuneuze concurrenten en zelfs door sportorganisaties, al snel na een schorsing informatie naar de pers gelekt over een al dan niet werkelijk aanwezige DSD-diagnose. De aandacht die aan de medische diagnose werd besteed, was primair bedoeld om het slachtoffer in diskrediet te brengen.
Dat deze keer niet gesproken wordt over de oorzaak is een belangrijke stap vooruit, want nu kan eindelijk duidelijk worden gemaakt dat artsen niet kunnen en niet mogen bepalen wie in de sport een vrouw is of een man.
Verschillende categorieën wetenschappelijke artikelen of ‘hoe nu verder?’
Dit laatste decennium zijn tal van wetenschappelijke artikelen gepubliceerd die vaak niet los kunnen worden gezien van het standpunt van de auteurs. Dat blijkt uit de Open Access (LINK) gepubliceerde review How is the Topic of Intersex Athletes in Elite Sports Positioned in Academic Literature Between January 2000 and July 2022? A Systematic Review [14]. Die publicatie toont enerzijds aan dat vaak hetzelfde wordt gezegd (waardoor de kans bestaat dat een eindeloze discussie ontstaat) en anderzijds dat er gekeken wordt naar verschillende oplossingen die topsport inclusiever maken.
Zowel maatschappelijk als juridisch ziet het er naar uit de huidige regels intersekse personen en trans personen discrimineren en daarom in de toekomst moeten worden vervangen door niet-discriminerende regels.
Geslacht als sociale diskwalificatie
Sekse als belediging
Het meest gebruikte scheldwoord in Nederland is ‘homo’. Dat is gebleken uit onderzoek dat Nationale Academie voor Media en Maatschappij (NAMM) en stichting de Kinderconsument verichtte onder leerkrachten. Het is dan ook terecht dat COC Nederland op basis van het onderzoek zegt dat investeren in LHBT-vriendelijke scholen hard nodig blijft.
Maar man en vrouw worden ook als scheldwoord gebruik, en dat krijgt nauwelijks aandacht. Net zoals het woord homo (en het in de bijbehorende groep plaatsen) bedoeld is om iemands sociale positie aan te tasten, kunnen de woorden man en vrouw gebruikt worden om de sociale positie van mensen aan te tasten. Een viertal voorbeelden:
Wallis Simpson
Toen de Engelse koning Edward VIII in 1936 met de tweemaal eerder getrouwde Amerikaanse Wallis Simpson wilde trouwen, moest hij van familie en regering kiezen tussen Wallis en de troon. Het werd Wallis. Om haar in diskrediet te brengen werden over Simpson de vreemdste roddels verteld. Zo zou zij goed zijn in orale seks en ze zou zelfs een spion voor de Nazi’s zijn.
Maar het bekendste gerucht over Simpson wordt zelfs nu nog regelmatig verteld: Simpson zou eigenlijk een man zijn; ze zou geboren zijn met het Androgeenongevoeligheidsyndroom. Dat een arts verklaard heeft dat hij bij Simpson een vleesboom heeft verwijderd, maakt het gerucht weinig aannnemelijk
Michelle Obama & Ann Coulter
Wie op Google zoekt naar ‘michelle obama a man’ krijgt honderdduizenden pagina’s waarin beweert wordt dat Michelle Obama een man is. Vingerlengte, lichaamsbouw en zelfs kleding worden daarbij als ‘bewijs’ aangevoert.
Ook van de republikeinse auteur en politiek commentator Ann Coulter wordt gezegd dat zij ‘eigenlijk een man is’, waarbij precies dezelfde soort ‘bewijzen’ worden aangevoerd als bij de Michelle Obama. De auteurs gebruiken vaak mannelijke persoonlijke voornaamwoorden en namen worden ‘vermannelijkt’: mAnn Coulter en Michael Obama.
Op dezelfde webpagina’s wordt regelmatig gezegd dat Michelle Obama en Ann Coulter ‘hermafrodieten’ zijn.
Johnny Weir
Tijdens de Olympische Winterspelen 2010 in Vancouver maakten twee sportcommentaren opmerkingen over kunstschaatser Johnny Weir. Claude Mailhot van de Franstaligezender RDS begon met: ‘This may not be politically correct, but do you think he lost points due to his costume and his body language?’ Alain Goldberg antwoorde dat Weir’s vrouwelijke uitstraling slecht was voor de beeldvorming over andere mannelijke kunstschaatsers: ‘They’ll think all the boys who skate will end up like him. It sets a bad example.’ Verder zei Goldberg: ‘We should make him [Weir] pass a gender test at this point’ waarop Mailhot opmerkte dat Weir aan de vrouwencompetitie zou moeten meedoen. In een persconferentie vertelde Johnny Weir later: ‘I’ve heard worse in bathrooms and whatnot about me.’
Donald Trump
Als een man zich niet vrouwelijk gedraagt of kleedt, is het blijkbaar ongeloofwaardig om hem voor vrouw uit te maken. In dat geval wordt de mannelijkheid betwijfeld door te zeggen dat het slachtoffer een kleine penis heeft.13In Amerika denken sommige mensen dat de ‘small penis rule’ een goede manier is om aanklachten wegens laster te voorkomen: schijnbaar durft geen man voor de rechter te zeggen dat hij zich aangesproken voelt door de belediging dat hij een kleine penis zou hebben. Dat is de Amerikaanse president Donald Trump overkomen, maar ook tal van andere mannen met macht, bijvoorbeeld de paus, de Noord-Koreaanse president Kim jong Un, en fotomodel Jay Alvarrez. Het gaat er niet om of de beweringen waar zijn; body shaming is onacceptabel.
Caster Semenya
Caster Semenya loopt op de 800 meter regelmatig een goede tijd. Maar zij breekt geen wereldrecords. Haar tijden komen ook niet in de buurt van de tijden die de mannen op deze afstand lopen. Maar als ze wint, staan haar concurrenten klaar om zelfs op televisie te verklaren dat Semenya een man moet zijn, want anders zou zij blijkbaar niet van haar concurrenten hebben kunnen winnen. Bekend is de video van de Britsen atlete Lynsey Sharp, die na als zesde te zijn geëindigd huilend verklaarde “Everyone can see that it’s two separate races so there is nothing I can do.” Ook Francine Niyonsaba uit Burundi en Margaret Wambui uit Kenya worden regelmatig voor man uitgescholden.
Referenties
Beeld: iStock.com/Vibrantphotography (openingsfoto), onbekend (Wallis Simpson), Joyce N. Boghosian (Michelel Obama), Kyle Cassidy (Ann Coulter), Dan Leveille (Johnny Weir), Michael Vadon (Donald Trump), Citizen59 (Caster Semenya).